Türkçede Yağmur Adları Üzerine

Prof. Dr. Hayati Develi’nin “Türkçede Yağmur Adları Üzerine” makalesinin kısa bir özetini paylaşamaya çalışacağım. Enerji sektörüyle bir alakası yok; ama meteorolojik bir süreç olan yağmurun niteliklerine göre farklılaşan şekillerin dile yansımasını, bu tabiat olayının dilin söz varlığına etkisini az da olsa bilmek çok hoş olacaktır diye düşündüm. Ne de olsa su sadece hayat değil, enerji kaynağıdır da.

Sayın Develi, Türkiye Türkçesinde yaklaşık 150 ayrı yağmur adlandırmasının bulunduğunu görmüş ve 180 civarında kelime tespit etmiş. Hayati Develi’nin makalesine esas teşkil eden çalışmalar şunlar; i) TDK’nın Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (DS), ii) Şeyhülislam Esas Efendi’nin Tarama Sözlüğü (TS), iii) TDK’nın Güncel Türkçe Sözlüğü (GTS).
(DS, TS ve GTS kısaltmaları ileride kullanılacaktır, önemli!)

Önce çok kısa teknik bilgi; bilindiği üzere havadaki su buharının sis veya bulut olarak yoğunlaşması, bulutlardaki su damlacıklarının birbirine bitişerek havanın dayanmasını yenecek kadar büyüyünce düşmeye başlamasıyla oluşan sıvı şeklindeki yağışa yağmur denilmektedir. Yağmur damlaları 0.5-5 mm iriliğinde olur ve bir damlanın ağırlığı bir gramın üçte – dörtte biri kadardır (Reşat Izbırak).

Klimatolojide yağmurlar bıraktığı su miktarına göre derecelere ayrılır. Şöyle ki;

• Az yoğun yağmur, 0.1 mm’den az, yani ölçülemeyecek miktarda olup kabı ıslatır, fakat birikinti yapmaz.
• Hafif yağmur, saatte 2.5 mm su bırakır. En tanınmışı ahmak ıslatan’dır (uzun sürelidir).
• Normal yağmur, saatte 2.6 ila 7.6 mm arası su bırakır.
• Kuvvetli yağmur, saatte 7.6 mm’den fazla su bırakır. Edebi dilde bunu ifade eden terim sağanak’tır, Şiran-Gümüşhane’de sırıtmak kelimesi kullanılır. Bardaktan boşanırcasına tabiri benzetme için kullanılır. Kerkük-Irak’ta da teşbihe dayalı olarak at kuyruğu yağmak ifadesi kullanılır.

Hayati Hoca yağmurları sınıflandırması ve bu sınıflandırmalar kapsamındaki yağmur adlandırmalarından bazıları şu şekilde;

1. Karla karışık yağmurlar

Sulu kar veya sulusepken olarak adlandırılır. İngilizlere göre sulusepken, yağmur-kar karışımıyken, Amerikalılara göre kısmen donmuş ve tekrar erimiş yağmurdur. Ahmet Vefik Paşa Lehce-i Osmani’de sulusepken’i kar yağmuru olarak tanımlar. Anadolu ağızlarında tespit edilen ve karla karışık yağmur’u ifade eden adlandırmalardan ikisi şu şekildedir;

• Şılgın (Kandıra-Kocaeli, Kadamut-Samsun, Malatya)
• Alaçarpak (Van, Ahlat-Bitlis)

2. Doluyla karışık yağmurlar

Buz taneciği şeklinde bir yağış türü olan dolu, serin sıcak bölgelerde güçlü dikey hava hareketlerinin sonucu olan kümülonimbus bulutlarından doğan bir katı yağış şeklide olarak tarif edilir (Erol, 250). Karaçay-Eskişehir bölgesindeki burşak adlandırması, DS’de mercimek anlamıyla tespit edilmiş olup, adlandırmadaki benzetme yönü açıkça görülmektedir.

3. Rüzgarla karışık yağmurlar

Sepkin kelimesinin anlamı “sert yelle savrulan yağmur, fırtına” demektir.  Şemsettin Sami’nin kaydettiği borağan kelimesi “buram buram dönerek kar ve yağmurla karışık esen şiddetli rüzgar, fırtına” demektir ve “borağana tutulduk” gibi kullanılır. Sert rüzgarla ve fırtınıyla yağan yağmur anlamlarında olmak üzere şıpkın (Çivril-Denizli, Kula, Alaşehir-Manisa, Orhaneli-Bursa, Seyitgazi-Eskişehir), pekçok yerde çıvgın ve şıvgın olarak, Talas-Kayseri’de şifen olarak kullanılır.

4. Aylık veya günlük yağmurlar

• Darus kelimesi “Ekim ayında yağan yağmur” anlamında Tokat’ta kullanılır.
• Cigit sellemesi “Mayıs ayında yağan şiddetli yağmur” için Kilis-Gaziantep illerinde kullanılır.
• Karyeyen “yerde kar varken yağan ve karları eriten yağmur” anlamında Suşehri-Sivas’da kullanılır.
• Yağmur ilgintisi ise “geceden yağan yağmur” anlamı taşır (Gönen-Isparta).

5. Her ne kadar klimatolojide hız bir sınıflandırma kategorisi olarak değerlendirilmese de, halk gözlemlerinde yağmurun yavaş, hafif ve hızlı yağması ayırt edilmiştir. Şapırdaklı yağmur (Çumra-Konya,Karaisalı-Adana), şifan (Develi, Epçe-Kayseri), şidirgi (Iğdır, Kars) gibi kelimeler hızlı yağmur olarak tanımlanır.

6. Aralıklı veya kısa süreli yağmurlar

Sağanak kelimesi GTS’de “kısa süreli, şiddetli yağmur” olarak tanımlanmış. Sepinti, sepen, sepken de kısa süreli yağmurlar arasındadır. Bozamık ve bozantı gelip geçici yağmur anlamındadır (Ereğli-Konya, Kozan-Adana).

7. Sürekli yağmurlar

İlmi anlamda sürekli yağmur en az 6 saat süren yağış için tanımlanır. Sürekliliğiyle bilinen en tanınmış yağmur türü kırkikindi olarak adlandırılmıştır. Bu yağmur türü, GTS’de “genellikle Orta Anadolu’da ikinci zamanı yağan sürekli yağmurlar” olarak tarif edilmektedir. Esas özelliği hafif bir yağmur olan ahmakıslatan da sürekli bir yağmurdur. Fışgın da sürekli yağmurdur (Isparta, Aydın, Eskişehir, Mersin, Muğla).

Sonuç niyetine;

• Bulut güneye gidiyorsa, güzey rüzgarı esicek, yamur yağmaz. Eğer güneyden güzeye doğru gidişe bulut, yamur yağar (Erginer, 102).
• Bulut gider Aydın’a, bak işine gaydına; bulut gider Şam’a, çek goca öküzü dama (a. e., 103)

Not: Makalenin güncel hali İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 2017’de yayınlanacak. Şimdilik buradaki bağlantıdaki makale okunabilir.